Rođendanom Fabrike automobila Zastava smatra se 26. avgust 1953. godine. Za predlog da se najveći deo ostvarene dobiti uloži u razvoj automobilske industrije, na referendumu se tog dana saglasilo 96 odsto zaposlenih u tadašnjim Zavodima “Crvena zastava”. Već 1953. godine, u kragujevačkoj fabrici proizveli su 162 vozila. Bili su to džipovi marke “vilis”. Istina, prva montaža vozila organizovana je u Kragujevcu neposredno pred Drugi svetski rat, 1940. godine, kada je montirano 250 kamiona marke Ševrolet sa benzinskim motorom.
Ipak, prava proizvodnja automobila u Zavodima počela je 1953. godine. Ugovor o otkupu licence sa Fijatom je potpisan 12. avgusta 1954. godine, a tri meseca kasnije počela je montaža prvih vozila modela “fijat AP-55” (“kampanjola), “fijat 1400 BJ” i “fijat 1100 B”. Proizvodnja automobila “zastava 750”, odnosno “fiće” počela je 1955. godine, a prestala 30 godina kasnije. “Fića” je prepakovan “fijat 600”, sa motorom zapremine 600, a kasnije i 750 kubika. U periodu razvoja modela “zastave 750”, snaga motora kretala se od 23 do 27 konjskih snaga, koliko je imao u poslednjoj godini proizvodnje. Ukupno je proizvedeno 923.487 primeraka ovog modela.
Za realizaciju plana povećanja proizvodnje na 12.000 vozila godišnje, započela je izgradnja novih proizvodnih kapaciteta automobilske industrije. Posle dve godine, proradile su montažne trake. Te godine proizvedeno je 13.719 utomobila.
Smatra se da je 1957. i 1958. godine postavljen čvrst temelj pratećoj industriji za snabdevanje proizvodnje polufabrikatima kao što su, na primer, odlivci i otkovci. Tada je počela i organizovana mehanička obrada delova šasije u Zavodima i mehanička obrada svih delova motora u 21. maju u Rakovici.
Uporedo sa proizvodnjom 53.493 automobila, 1968. godine, uz učešće “Fijatovog” kapitala i domaćeg kredita, prošireni su proizvodni kapaciteti na 85.000 vozila godišnje. Time je završena prva faza programa razvitka Fabrike automobila. Zavodi “Crvena zastava” imali su već sedam fabrika – pet u Kragujevcu i po jednu u Makedoniji i Kosovu.
Prvi automobili marke Zastava izvezeni su 1965. godine. Najpre je izvezeno šest hiljada vozila u Poljsku, potom je usledio plasman na tržišta Finske, Kolumbije i Grčke, a kasnije je izvoz proširen na Holandiju, Belgiju, Nemačku i Francusku.
Zastava je šezdesete godine prošlog veka započela tako što je model “1400” zamenila modelom “1100”. Ovo vozilo, dizajnirano od strane Bertonea, neće proizvoditi samo Zastava i Fijat, već i nemački NSU Fijat i austrijski Štajer Fijat. “Fijat 1100” je 1955. imao 36 KS; osnažen je na 40 KS do 1957. i konačno, dobija 43 KS na samom kraju svog životnog veka 1966. godine. Bio je dostupan i “fijat 1200” sa 55 KS, ali njegovo vreme nije dugo trajalo jer je 1969. godine “zastava 128” zasenila deceniju staru liniju.
Sa zadnjim pogonom, disk kočnicama na svim točkovima i snažnim motorom koji je imao do 72 konjske snage, elegantni “tristać” je postao omiljeni jugoslovenski auto iz više klase. Proizvodio se od 1961. do tačno 20. decembra 1979. godine. Nove vlasnike je našlo 202.160 primeraka u verzijama sa motorima zapremine 1,3 i 1,5 litara. Čak i danas, mnogi u bivšoj Jugoslaviji misle da je “1300” najbolje Zastavino vozilo svih vremena – zovu ga “jugoslovenski mercedes”.
Fabrika kamiona se odvojila 1969. godine od fabrike automobila, i tada je potpisan ugovor o dugoročnoj poslovnoj saradnji sa proizvođačem kamiona Om iz Breše.
U Somboru, 1970. godine, osnovana je Fabrika dostavnih vozila, do skoro Zastava specijalni automobili.
Proizvodnja prvog sopstvenog vozila, tada srednje klase, “zastave 101”, počela je 15. oktobra 1971. godine. Model je razvijen na bazi “fijata 128”, koji je proglašen za auto godine 1967. Milioniti je proizveden 1991. godine, a rekordna godišnja proizvodnja bila je 1979. godine, kada je sa montažnih traka sišlo 88.918 “stojadina”. Ukupno ih je proizvedeno 1.273.532 primeraka.
Milioniti automobil marke “zastava” proizveden je 15. decembra 1975. godine. Proizvodni kapaciteti su 1980. godine prošireni na 200.000 automobila godišnje. Te godine otpočela je serijska proizvodnja modela “jugo”. Prvi automobil zvanično razvijen u Zastavi, “jugo 45” izrađen je ručno, 2. oktobra 1978. godine. Kao početak serijske proizvodnje “juga” u fabričku istoriju upisan je 28. novembar 1980. godine.
Ugovor o izvozu “juga” u SAD potpisan je 7. septembra 1984. godine. Prvi “jugo 55 GV” za izvoz u Ameriku proizveden je 9. septembra 1985. godine. U SAD je ukupno izvezeno 141.511 “juga”. Proizvodnu traku poslednji “jugo” napustio je 11. novembra 2008. Bio je to “koral in ekonomik” i imao je redni broj 794.428.
“Florida” javnosti prvi put predstavljena 1987. godine. Prva “florida” sa montažnih traka je sišla 2. oktobra 1988. godine. Ukupno ih je proizvedeno 29.950 primeraka.
U pogonima kragujevačke fabrike proizvodio se i “uno” i ukupno je sa traka sišlo 2.620 jedinica, a fabrika je imala i “dopunski program” pa je tako prodavala automobile poznatije kao “pezejac”, “peglica”…
Kao rekordna, u istoriju Zastave upisana je, zlatnim slovima, 1989. godina.U sopstvenom proizvodnom programu proizvedeno je 180.950, a u industrijskoj kooperaciji 42.614 automobila i 4.827 kamiona. Izvezeno je 26.777 vozila čime je zaokružen proizvodni kapacitet na 220.000 vozila godišnje i ostvaren obim izvoza po osnovu industrijske koorporacije u iznosu od 81.075.000 američkih dolara.
Zastava je imala 53.357 zaposlenih a u njenu proizvodnju bilo je uključeno 280 preduzeća iz 130 mesta tadašnje Jugoslavije.
Kao kruna višegodišnje uspešne saradnje, 1991. godine usledio je potpis ugovora kojim Zastava i Iveko osnivaju zajedničku firmu Zastava kamioni. Proizvodni kapacitet je zaokružen na 11.000 kamiona. Ova fabrika, do tada je proizvela 180.000 i izvezla 36.000 lakih i kamiona srednje nosivosti.
Raspad SFRJ i ekonomske sankcije međunarodne zajednice u periodu od 1991. do1998. godine predstavljaju još jedan težak period u istoriji Zastave. U cilju opstanka proizvodnje, u Zastavi je osvojena proizvodnja 1.407 pozicija kupovanih u republikama bivše SFRJ, i 403 pozicije za automobile nabavljene iz uvoza, kao i 123 pozicija za kamione. Posle višegodišnje stagnacije, 1998. godine dolazi do postepenog oživljavanja proizvodnje i prodaje. Zastava je ponovo razorena 1999. godine. U bombardovanju je razrušeno 160.000 kvadratnih metara proizvodnih površina. Na obnovljenim proizvodnim linijama, u septembru iste godine sa traka silaze prvi automobili.
Zastava je ukupno proizvela oko četiri i po miliona vozila. U 76 zemalja sveta izvezeno je oko 650.000 automobila.
Poslednji auto sa “Z” logoom je “zastava 10” sa rednim brojem 4.224.
Fijat i Srbija su 29. septembra 2008. godine potpisali ugovor o zajedničkom ulaganju, a preduzeće Fijat automobili Srbija osnovano je 14. oktobra, dan pred rođendan prvog “keca”…
Aleksandar Bursać
Rubrika je objavljena u Auto magazinu broj 62, septembra 2013. godine
Moglo je i drugačije
Prema nezvaničnim informacijama, neposredno pred početak raspada SFRJ, koncern VW i Zastava su potpisali memorandum o saradnji. Plan je bio da se proizvodnja u Vogošći poveća i na druge modele i proširi na Kragujevac. Rat je počeo a VW se okrenuo Škodi…
Tradicija duga 160. godina
1853. godine osnovano je prvo industrijsko preduzeće u Srbiji pod nazivom “Topolivnica”
1880. izrađena je prva puška sopstvene proizvodnje
1904. počinje popravka vozila i proizvodnja pojedinih auto-delova
1941. u fabrici je montirano 400 vojnih kamiona. Tada je fabrika imala 12 hiljada radnika
1953. osnovana fabrika automobila
1954. počinje sklapanje “džipa vilis”
1955. prvi “fića” izlazi iz fabrike
1965. Zastava počinje da izvozi svoje automobile
1971. pokrenuta je proizvodnja “zastave 101”
1980. počinje proizvodnja “juga”
1983. počinje projektovanje “zastave 103” (“florida”) i “zastave 104” (“florida” sedan)
1985. proizveden je i izvezen prvi “jugo GV” za američko tržište po novim standardima
1986. obeležena je proizvodnja tromilionite “zastave” od 1955. godine
1987. u februaru fabrika menja brend sa “Zastava” na “Yugo” – predstavljena je i prva “florida”
